آطام مدینهآطام مدینه، بناهای بلند، قلعه‌ها و دژهای بلند مدینه منوره بودند. در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آن‌ها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند. این بناها در حومه شهر و محله‌هایش برای پناه گرفتن و دیده‌بانی ساخته می‌شدند و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر کاربرد دفاعی داشتند. ۱ - واژهشناسیآطام (اِطام) در تلفظ مردم یثرب، جمع اُطْم و اُطُم؛ و آجام در تلفظ دیگر مناطق حجاز به معنای بناهای بلند و قلعه‌ها است. ۲ - معنای اطمواژه نزدیک به آن را صیاصی به معنای دژها، حصارها و پناهگاه‌ها دانسته‌اند. با نظر به این‌که در گذشته قصرها را همانند قلعه‌ها می‌ساختند، برخی قصر و اطم را به یک معنا دانسته‌اند. برخی نیز آطام را به معنای قصرها و صیاصی را به معنای قلعه‌ها شمرده‌اند. عرب هر خانه‌ای را که مربع یا دایره شکل بود و با سقف مسطح ساخته می‌شد، اطم می‌نامید. در قرآن کریم نیز صیاصی به معنای دژها آمده است. ۳ - کاربرددر مدینه آطام بسیار بودند و هریک به نامی خوانده می‌شد. البته این ویژه مدینه نبود؛ بلکه در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آن‌ها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند. آطام یثرب دژها و قلعه‌هایی بلند بودند که با استفاده از سنگ در حومه شهر و محله‌هایش برای پناه گرفتن و دیده‌بانی ساخته می‌شدند و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر کاربرد دفاعی داشتند. [۲۴]
راشد، سعد بن عبدالعزیز، دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص۲۱-۲۲.
۴ - پیشینهبه عقیده برخی، عمالقه (نسل فرزندان سام بن نوح از عرب جنوبی) نخستین کسانی بودند که در یثرب خانه‌ها و دژهایی از سنگ ساختند. پس از آنان یهودیان مهاجر در یثرب مستقر شدند و برای خود ۵۹ اطم بنا نهادند. [۲۹]
یمانی، احمد زکی، موسوعة مکة المکرمه، ج۱، ص۸۸.
اوس و خزرج نیز پس از استقرار در یثرب، برای خویشتن اطم‌هایی ساختند. [۳۰]
رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، ص۶۱.
هنگام یورش دشمن، مردم یثرب زنان و کودکانشان را در این قلعه‌ها جای می‌دادند تا دشمن را سنگباران کنند. مردان نیز در محله‌ها با شمشیر به نبرد و مقاومت می‌پرداختند. ۵ - دوران پیامبرپس از هجرت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به یثرب، ایشان از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری کرد و آن‌ها را «زیور شهر» نامید. در جنگ‌های احد (سال سوم) و خندق (سال پنجم)، از این بناها برای محافظت از زنان و برخی مردان مکه که توان حضور در نبرد را نداشتند، استفاده شد. در غزوه احد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تصمیم داشت در همین قلعه‌ها مستقر شود؛ اما گروهی از جوانان که در جنگ بدر حضور نداشتند، از ایشان خواستند تا در میدان رزم با دشمن روبه‌رو شوند. پیامبر کودکان و پیران از جمله یمان (حسیل) بن جابر، پدر حذیفه، را در این آطام پناه داد؛ اما یمان برای جنگیدن خارج شد و به اشتباه به دست مسلمانان کشته شد. از آطام برای اعلان‌های عام همچون برپایی نماز جماعت نیز استفاده می‌شد؛ چنان‌که بلال بر فراز اطمی که در خانه حفصه (همسر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)) بود، اذان می‌گفت. ۶ - تخریب آطام توسط عثمانعثمان ۲۰۰ اطم مدینه را مانند برخی بناهای دیگر چون قصر سنداد کوفه، صومعه غمدان یمن، بنای اسکندریه و دژ مشقر در یمن ویران کرد. آثاری از اطم کعب بن اشرف از یهودیان بنی‌نضیر، اطم احیحة بن جلاح در منطقه الضَحیان و نیز اطم ابودجانه ساعدی، تا روزگار کنونی باقی است. [۴۸]
عباسی، احمد بن عبدالحمید، عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۳.
[۴۹]
انصاری، عبدالقدوس، آثار المدینة المنوره، ص۶۴-۷۱.
۷ - فهرست منابع(۱) آثار المدینة المنوره: عبدالقدوس الانصاری، مدینه، المکتبة السلفیة التجاریه، ۱۳۹۳ق؛ (۲) الاعلاق النفیسه: احمد بن عمر رسته (م،۲۹۰/۳۰۰ق)، بیروت، دار صادر؛ (۳) الام: الشافعی (م ۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق؛ (۴) تاج العروس: الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)؛ (۵) تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. ۸۰۸ق)، بیروت، اعلمی؛ (۶) تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. ۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ (۷) دراسات فی الآثار الاسلامیة المبکرة بالمدینة المنوره: سعد بن عبدالعزیز الراشد، ریاض، ۱۴۲۱ق؛ (۸) الدرة الثمینه: ابن النجار (م. ۶۴۳ق)، به کوشش مبالح محمد، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۰۲ق؛ (۹) سنن ابی‌داود: السجستانی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ (۱۰) السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۸-۲۱۳ق)، به کوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛ (۱۱) شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م. ۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق؛ (۱۲) الصحاح: الجوهری (م. ۳۹۳ق)، به کوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛ (۱۳) الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق)، بیروت، دار صادر؛ (۱۴) العلل و معرفة الرجال: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق)، به کوشش وصی الدین، ریاض؛ (۱۵) عمدة الاخبارفی مدینة المختار: احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن ۱۰ق)، به کوشش محمد الطیب، مدینه، اسعد درابزونی الحسینی؛ (۱۶) العین: خلیل (م. ۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ (۱۷) غریب الحدیث: ابن سلاّم الهروی (م. ۲۲۴ق)، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۶ق؛ (۱۸) غریب الحدیث: ابن قتیبه (م. ۲۷۶ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق؛ (۱۹) فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه؛ (۲۰) لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ (۲۱) مجمع الزوائد: الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق؛ (۲۲) محاضرات الادباء: الراغب (م. ۴۲۵ق)، به کوشش عمر الطباع، بیروت، دار القلم، ۱۴۲۰ق؛ (۲۳) مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. ۶۵۸ق)، بیروت، دار الجمیل، ۱۴۱۲ق؛ (۲۴) المسالک والممالک: ابوعبید البکری، به کوشش ادریان، فان لیوفن و‌اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م؛ (۲۵) المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ (۲۶) المعالم الاثیرة فی السنة و السیره: محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۱ق؛ (۲۷) معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ (۲۸) المغازی: الواقدی (م. ۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛ (۲۹) موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق ۸ - پانویس۹ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته ازمقاله «آطام مدینه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۳۱. رده‌های این صفحه : اماکن مدینه | واژه شناسی
|